De provincie Antwerpen ontleent haar naam aan de stad : dat heeft zij gemeen met nog twee andere gouwen, Luik en Namen, omdat daar ook de hoofdsteden van overwegende betekenis zijn. Het geval Antwerpen is evenwel enig wanneer men bedenkt dat de bevolking van de stad en haar onmiddellijke omgeving bijna de helft van de gehele provincie bedraagt en dat deze provincie, na Brabant, de meest bevolkte van het land is. In het verre verleden heeft de stad reeds die overwegende rol gespeeld tegenover het aanliggende platteland. Men bespeurt zelfs een zekere continuïteit betreffende het begrip Antwerpen althans wat de geografische uitstrekking aangaat: langsheen haar westergrens ligt de provincie op de rechteroever van de Schelde die in vroegere tijden de scheiding vormde tussen Vlaanderen, dat van de Franse kroon afhankelijk was, en Brabant dat behoorde tot het Heilig Roomse Rijk, waarvan de adelaar nog steeds het stadhuis van Antwerpen bekroont en in het wapen van de provincie prijkt.

De expansiekracht van Antwerpen was echter zo groot dat in 1923 het gedeelte van Oost-Vlaanderen, gelegen binnen de brede bocht die de stroom maakt voor het heerlijk panorama van de stad, bij de provincie werd ingelijfd en dat thans opnieuw expansie-plannen voor de haven van Antwerpen op de linkeroever in uitvoering zijn. Oostwaarts strekt de provincie zich uit tot de oude oostgrens van het hertogdom Brabant met het graafschap Loon. Tussen de oost- en de westgrens van het oude hertogdom bestrijkt de tegenwoordige provincie Antwerpen - die officieel zo heet sedert 1815 - een middenstrook van het hertogdom tussen de Belgische provincie Brabant en de Nederlandse provincie Noord-Brabant, de gebieden die eertijds tot de heerlijkheid Mechelen behoorden en een enclave vormden in Brabant en ook nog het kleine gebied van het Land van Bornem dat tot het graafschap Vlaanderen behoorde. De provincie Antwerpen - althans het gebied dat grotendeels overeenstemt met zijn huidige geografische omschrijving - ontstond in werkelijkheid pas op het einde van de 18de eeuw: aanvankelijk onder de kortstondige benaming "Kreits Antwerpen" ingevoerd door de administratieve en rechterlijke hervormingen van keizer Jozef II in 1787, daarna onder de benaming "Departement van de Twee Neten" opgericht door de Franse overheersers in 1795 kort
vóór de aanhechting van onze gewesten bij de Franse Republiek en uiteindelijk sedert 1815 omgedoopt tot "Provincie Antwerpen".

Hoe is men er toe gekomen een gewest "Antwerpen" met deze uitgestrektheid en begrenzing op te richten geknipt uit het territorium van het voormalige hertogdom Brabant ? Zou het alleen om pragmatische en rationele redenen geweest zijn dat de ambtenaren uit de Oostenrijkse tijd tot de gedachte gekomen zijn het gebied dat overbleef van het hertogdom Brabant, onder het gezag van keizer Jozef II, te splitsen in een gewest Brabant en een gewest Antwerpen ? Of hebben historische herinneringen hun invloed doen gelden ?

Wat er ook van zij, men kan niet nalaten vast te stellen dat er een zekere continuïteit te bespeuren valt tussen de begrippen "Taxandrië" of "Pagus Renensium" uit de Karolingische tijd, de mark of het markgraafschap Antwerpen van de 10de en 11de eeuw, sedert 1106 ingelijfd bij het jonge hertogdom Brabant, vervolgens het kwartier Antwerpen, naast deze van Leuven, Brussel en 's-Hertogenbosch, als onderdeel van hetzelfde hertogdom tot het einde van het ancien régime.

Bij de uiteenzetting over de territoriale ontwikkeling van het begrip van het Antwerpse gewest zal deze continuïteit inderdaad overvloedig blijken evenals de verbondenheid van het bedoelde gewest met zijn hoofdstad Antwerpen. Terwijl ten westen van de Schelde in Vlaanderen de pagi door de markgraaf van Vlaanderen opgeslorpt worden en de lokale graven verdwijnen, gaat het anders in Lothrijk : daar blijven de graven en zij vernietigen ten slotte het hertogelijk gezag. Uit het oude Taxandrië, een gewest dat - om het ruim uit te drukken - zich uitstrekte over de Kempen is de pagus Renensium of Riengouw gespleten, een grensgewest zoals weieens verklaard werd. Deze pagus Renensium lag inderdaad, ten overstaan van de hertogen van Lothrijk of van de koningen van Oost-Francië, langsheen de Schelde op de westergrens van hun gebied, en het is begrijpelijk dat deze pagus zijn weerspiegeling vindt in de mark Antwerpen of het markgraafschap Antwerpen dat in de tweede helft van de 10de eeuw tot stand komt door toedoen van de Duitse keizers, ter beveiliging van de grenzen van het Keizerrijk en van het keizerlijk gezag tegen de Lotharingse groten.